Istorija planete Zemlje: dolazak ljudi

Povezane objave

• 10 najugroženijih jezika na svijetu 01/03
• Pogledajte kako izgleda udaljena strana Mjeseca 08/01
• Naučne “činjenice” koje baš i nisu tačne! 17/01

Planeta Zemlja postoji više od 4,5 milijardi godina, ali šta je s ljudima? Tokom 99,998% istorije naše planete ljudi uopšte nisu postojali.

• Nakon neprekinutog niza života na ovoj planeti, koji se proteže više od četiri milijarde godina, vrsta homo sapiens je konačno evoluirala.
• Ali prije toga, pozornicu su postavili naši evolucioni prethodnici, a brojni preci hominida su se svi takmičili za resurse u isto vrijeme.
• Ipak, za mnoge iznenađujuće, prvi ljudi su nastali čak i prije prvih neandertalaca, barem za koje znamo. Evo kada se to desilo.

Kada je naša planeta bila stara četiri milijarde godina, uspon velikih biljaka i životinja je tek počeo. Složenost je eksplodirala otprilike u to vrijeme, jer je kombinacija višećelijske, seksualne reprodukcije i drugih genetskih napredaka, dovela do kambrijske eksplozije. Mnoge evolucione promjene dogodile su se u narednih 500 miliona godina, s događajima izumiranja i pritiscima selekcije koji su otvorili put za nastanak i razvoj novih oblika života.

Nestanak dinosaurusa omogućio ubrzani razvoj sisara

Prije 65 miliona godina, katastrofalni udar asteroida zbrisao je ne samo dinosauruse, već i praktično svaku životinju tešku preko 25 kilograma (osim kožnih morskih kornjača i nekih krokodila). Ovo je bilo posljednje veliko masovno izumiranje Zemlje i ostavilo je veliki broj niša nepopunjenim. Sisari su počeli da napreduju nakon toga, a prvi ljudi su nastali prije manje od milion godina. Evo naše priče.

Prije 65 miliona godina, masivni asteroid prečnika negdje između 5 i 10 kilometara udario je u našu planetu. Podigao je sloj prašine koji se taložio širom svijeta, sloj koji se danas može naći u sedimentnim stijenama naše planete. Na starijoj strani tog sloja, fosila kao što su dinosaurusi, pterosaurusi, ihtiosaurusi i plesiosaurusi ima u izobilju. Džinovski gmizavci, amoniti i velike klase biljaka i životinja su postojale prije tog događaja, zajedno s malim letećim pticama i sićušnim sisarima koji žive na kopnu.

Poslije tog događaja, sisari su preživjeli. Bez većih predatora koji bi ih zaustavili, rasli su, diversifikovali se i doživjeli eksploziju populacije. Primati, glodari, lagomorfi i drugi oblici sisara, uključujući placentne sisare, torbare, pa čak i sisare koji legu jaja, doživjeli su nevjerovatan napredak na početku kenozoika.

Procvat primata

Gotovo odmah, primati su počeli da se još više diversifikuju. Prije 63 miliona godina, samo dva miliona godina nakon smrti dinosaurusa, podijelili su se u dvije grupe.

1. Primati sa suvim nosom, formalno poznati kao haplorini, koji su se razvili u moderne majmune i čovjekolike majmune.

2. Primati sa vlažnim nosom, poznati kao strepsirini, koji su se razvili u moderne lemure.

Prije 58 miliona godina dogodila se još jedna velika promjena: haplorini su doživjeli zanimljiv genetski rascep, pošto se prvi novi i jedinstveni evolucioni ogranak razlikovao od ostalih primata sa suvim nosom: tarsier. Sa svojim ogromnim očima, bio je jedinstveno dobro prilagođen da vidi noću.

Niša koju je sada zauzimao bila je dovoljno različita od preostalih grupa naših predaka, tako da su od ovog trenutka pa nadalje evoluirali drugačije od ostalih svojih rođaka. Ova vrsta evolucionog cijepanja se dešava s vremena na vrijeme i nije jedinstvena za primate.

Iako obično ne razmišljamo mnogo o našim dalekim rođacima i kako se oni razvijaju nakon što se odvoje od nas, nisu samo haplorini poput nas (i naših direktnih predaka) prošli kroz zanimljive faze evolucije. Tokom proteklih 65 miliona godina, baš kao što je bilo i prije tog vremena, razni sisari, ptice, biljke i drugi živi organizmi evoluirali su zajedno. Evolucija je vođena promjenama životne sredine, a to uključuje sve cvjetne i promjene u fauni, koje se dešavaju na našoj planeti.

Prije 55 miliona godina, nagli porast gasova staklene bašte doveo je do brzog porasta globalne prosječne temperature, izbrisavši mnoge životinje i biljke u dubokom okeanu. Ova transformacija je ostavila mnoge velike, nepopunjene niše u okeanu, otvarajući put za razvoj kitova (velikih okeanskih sisara).

Prije 50 miliona godina, neki od sisara s parnim prstima počeli su da se razvijaju u morska stvorenja. Artiodaktili su možda svi evoluirali od jednog zajedničkog pretka ili su evoluirali nezavisno. Životinje kao što je indohius, koji datira prije 48 miliona godina, možda su inicirali uzdizanje protocetida: plitkovodnih sisara koji su se vraćali na kopno da bi rađali mladunce.

Otprilike u to vrijeme, prije 47 miliona godina, postojao je primat Darvinius masillae, jer fosil Ida, sačuvan iz tog vremena, pruža spektakularan primjer. Iako je ovo biće prvobitno reklamirano kao poslovična „karika koja nedostaje“ u ljudskoj evoluciji, Ida nije haplorin kao mi, već strepsiren: primat vlažnog nosa.

Međutim, još 7 miliona godina kasnije, prije 40 miliona godina, dogodio se važan razvoj među primatima sa suvim nosom: majmuni Novog svijeta su se razgranali. Ljudi i naši preci majmuna potiču od majmuna Starog svijeta; majmuni Novog svijeta su prvi majmuni (ili viši primati) koji su evolutivno odstupili od naše loze. Oni su kolonizovali veći dio Južne Amerike, gdje ih i danas ima u izobilju.

Majmuni Starog svijeta nastavljaju da napreduju i uspješno zauzimaju svoje niše, dok se diversifikuju po pitanju veličine tijela i fizičkih karakteristika. Prije 25 miliona godina, evoluirali su prvi majmuni, odvojivši se od preostalih majmuna Starog svijeta u to vrijeme. Čovjekoliki majmuni, definisani potpunim nedostatkom repa bilo kog tipa, nastavili su da se razvijaju u mnoge bliske srodnike ljudi koji danas opstaju (mali i veliki).

Čovjekoliki majmuni

Najraniji majmun koji se odvojio od majmuna Starog svijeta bio je gibon, manji majmun koji se prvi put pojavio prije 18 miliona godina.

Prije negdje između 14 i 16 miliona godina, pojavili su se prvi veliki majmuni, a orangutani su se odvojili prije 14 miliona godina. Orangutani su se nakon toga proširili u južnu Aziju, dok su ostali veliki majmuni ostali u Africi. Najveći primat koji je postojao, Gigantopithecus, prvi put je nastao prije nekih 9 miliona godina, a izumro je tek prije nekoliko stotina hiljada godina.

Prije 7 miliona godina, gorile su se odvojile od drugih velikih majmuna; oni ostaju najveći od svih preživjelih primata.

Veliki majmuni su se odvojili u dva pravca prije 6 miliona godina, pri čemu je jedan pravac doveo do ljudskih predaka, a drugi ogranak doveo do šimpanzi i bonoboa. Grana šimpanza/bonobo ostaje ujedinjena još 4 miliona godina, a naši najbliži preživjeli rođaci, šimpanze i bonoboi, razilaze se jedni od drugih prije samo 2 miliona godina.
Međutim, na tragu naših direktnih predaka, razvoj je bio brz i dubok. Prije 5,6 miliona godina, nastao je prvi istinski dvonožni majmun, ardipitek (Ardipithecus). Iako je to kontroverzna tvrdnja, kosti šake ardipiteka pokazuju dokaze da je to prelazni fosil između ranijih velikih majmuna i kasnijih australopiteka.

Prije otprilike 4 miliona godina, evoluirao je prvi australopitek (Australopithecus): prvi članovi podplemena hominina (taksonomska klasifikacija specifičnija od porodice, ali manje specifična od roda). Ubrzo nakon toga, pojavljuju se prvi dokazi o upotrijebi kamenog oruđa: trenutno prije 3,4 do 3,7 miliona godina.

Nestašica hrane proizvela dva evolutivna pravca

Kritični evolucioni korak dogodio se prije nešto više od 2 miliona godina, kada su se naši preci hominida suočili s nestašicom hrane. Jedan evolutivno uspješan pristup bio je razvoj snažnijih čeljusti, što nam je pružilo mogućnost da jedemo hranu (poput orašastih plodova) koja je inače bila nedostupna. Međutim, još jedan pristup je takođe bio uspješan: da razvijemo slabije čeljusti i veći mozak, što nam omogućava pristup hrani.

Dok su obje grupe preživjele neko vrijeme, grupa s većim mozgom bila je prilagodljivija promjenama. Ovo je evolutivni put za koji mislimo da je doveo do razvoja roda Homo, koji je prvi nastao prije oko 2,5 miliona godina. Homo habilis, kolokvijalno poznat kao „spretni čovjek“, imao je veći mozak od svojih kolega australopiteka i pokazao je daleko rasprostranjeniju upotrebu alata.

Prije oko 1,9 miliona godina, homo erektus je evoluirao. Ovaj ljudski predak ne samo da je hodao potpuno uspravno, već je imao mnogo veći mozak od Homo habilisa: skoro dvostruko veći u prosjeku. Homo erektus je postao prvi direktni ljudski predak koji je napustio Afriku i prvi koji je pokazao dokaze o upotrijebi vatre. Homo habilis je vjerovatno bio doveden do izumiranja prije više od milion godina, kao i posljednji australopitek.

Širom svijeta su se pojavili novi primjeri roda Homo, uključujući homo antesesora (homo antecessor) u Evropi (koji može biti evoluirani habilis ili erektus, ili rani oblik hajdelbergensis) prije oko 1,2 miliona godina, a zatim homo hajdelbergensis prije nekih 600.000 godina. Prije otprilike 700.000 godina, pojavljuju se najraniji dokazi o kuvanju; prije oko 500.000 godina, pojavljuju se prvi dokazi o odjeći.

Prije otprilike 300.000 godina, prvi homo sapiens, anatomski moderni ljudi, nastali su zajedno s našim drugim rođacima hominida. Nepoznato je da li smo potekli direktno od homo erektusa, hajdelbergensisa ili prethodnika, iako su neandertalci, koji su došli nešto kasnije prije 240.000 godina, sasvim sigurno došli od homo hajdelbergensisa. Smatra se da je savremeni govor nastao čim se pojavio Homo sapiens.

Bilo je potrebno 13,8 milijardi godina kosmičke istorije da stignu prva ljudska bića, a mi smo to uradili relativno nedavno: prije samo 300.000 godina. U 99,998% vremena koje je prošlo od Velikog praska uopšte nije bilo ljudskih bića; cijela naša vrsta postoji samo za posljednjih 0,002% postojanja univerzuma. Ipak, za to kratko vrijeme, uspjeli smo da shvatimo cijelu kosmičku priču koja je dovela do našeg postojanja. Na sreću, priča se neće završiti kod nas, jer se još piše.